Sepleriň elýeterliligi

Soňky habar

Mahmut Kaşgarynyň sözlüginde türkmenleriň taryhy


Mahmut Kaşgary Barskany türk dünýäsiniň 11-nji asyrdaky iň ajaýyp alymlarynyň biri hasaplanýar.
Mahmut Kaşgary Barskany türk dünýäsiniň 11-nji asyrdaky iň ajaýyp alymlarynyň biri hasaplanýar.

11-nji asyrda ýaşap geçen, Gündogaryň beýik alymy Mahmut Kaşgary türki dilli halklaryň edebiýaty we taryhy meseleleri boýunça arap dilinde düzülen “Diwany lugat at-türk” – “Türki gepleşikleriň sözlügi” atly üç tomdan ybarat sözlügiň-de awtory. Yazyjy Hudaýberdi Hally Mahmut Kaşgarynyň sözlügindäki taryhy maglumatlar barada alymlyk işini goran taryh ylymlarynyň doktory Tynçtykbek Çorotegin bilen bu sözlükdäki türkmen halkynyň taryhyna degişli meseleler boýunça gürrüňdeş boldy.


Gyrgyz alymy Tynçtykbek Çorotegin
Gyrgyz alymy Tynçtykbek Çorotegin
T. Çorotegin: Mahmut Kaşgary Barskany türk dünýäsiniň 11-nji asyrdaky iň ajaýyp alymydyr. Ol 1072- 74-nji ýyllarda türk dünýäsi üçin “Diwany lugat at-türk”, ýagny “Türki gepleşikleriň sözlügi” diýen işini ýazypdyr. Onda biri-birinden üzňelikde ýaşan türki halklaryň dili barada örän baý maglumat bar.

Ol halklar Merkezi Aziýada, Içki Aziýada, Sibirde, Wolga boýlarynda, şonuň bilen birlikde türkleriň bir bölegi oguzlaryň baştutanlygynda 11-nji asyrda asyrda Kawakazda hem Ýakyn Gündogarda ýerleşipdirler.

Mahmut Kaşgarynyň döwründe oguz seljuklary Bagdat halyfatlygynda häkimlik edipdir. Bagdat halyfy hökmany suratda oguz-seljuk soltanyna gulak asmaly bolupdyr. Şol döwürde Mahmut Kaşgary köp ýerlerde bolup, türki halklaryň dillerini, şiwelerini, däp-dessurlaryny öwrenipdir. Şonuň bilen birlikde olaryň ýaşaýan ýerlerini hem kartografiýasyny öwrenipdir. Olaryň arasynda-da onuň has ýakyndan öwrenen halklaryndan biri türkmenler bolupdyr.

H. Hally: Mahmut Kaşgarynyň işi alymlaryň arasynda esasan dilçilik nukdaý nazaryndan gymmatly saýylýar. Ýöne siz taryhçy bolanyňyz üçin, meniň sowalym şol işiň taryhy gymmatlygy barada. Ol ýerde türkmen halkynyň taryhyna degişli maglumatlar barmy?

T. Çorotegin: Hawa, ol köp. Ol oguz türkmenleriniň taýpalary barada gürrüň gozganda, olaryň atlaryny sanamak bilen çäklenmän, olaryň tagmalaryny-da aýdyp berýär. Ol ýa-da beýleki taýpanyň tagma alamatlarynyň nähili bolandygyny düşündirýär.Geň tarapy-da, türkmenler şol bellikleriň-tagmalaryň köpüsini biziň günlerimize çenli saklap gelipdirler. Munuň özi milletiň etnografiki gymmatlyklaryny öwrenmäge peýdaly çeşme bolup durýar.

Mahmut Kaşgarynyň getirýän maglumatlary ondan soňky alymlar tarapyndan gaýtadan öwrenildi. Şol çeşmelere 13-nji asyrdan Günbatarda hem salgylandylar. Muny soňrakylardan Reşit ed-Diniň, Abulgazynyň işlerinde görmek bolýar. Mahmut Kaşgarynyň oguz-türkmenleri baradaky maglumatlaryny soňky asyrlaryň çeşmelerine salgylanyp, olar hem tassykladylar.

H. Hally: Mahmut Kaşgary ol maglumatlary nireden aldyka, sizde şu barada maglumat barmy?

T. Çorotegin: Gyzykly ýeri, oňa eýeriji soňky alymlar Mahmut Kaşgarynyň materiallaryna ýa-da has irki alymlara esaslanan bolsalar, Mahmut Kaşgarynyň özi oguz-türkmenlerine ýakyndan belet eken. Ol şolaryň arasynda bolupdyr. Şonuň üçinem onuň toplan materiallary örän ähmiýetli.

Ol bu materillary gönüden-göni oguzlaryň-türkmenleriň özünden öwrenipdir. Köp sözleriň hem adalgalaryň oguzlara degişlidigini aýdýar. Munuň üsti bilen ol ýene bir gezek özüniň türkmenleriň durmuşyna, ýaşaýyş şertlerine hem däp-dessurlaryna hakykat ýüzünde esasy şaýatlaryň biridigini subut edýär.

H. Hally: Ol alym Gyrgyzystanda dünýä inipdir. Özüne “Kaşgary” diýen lakamy alypdyr. Kaşgar Günorta Altaýdaky, ýagny Şinjandaky derýa hem şol ýerdäki şäheriň ady. Şo döwürde o ýerlerde oguz seljuklary bolmandyr ahyryn. Muňa näme diýersiňiz?

T. Çorotegin: Esasy geň zat, men ilkinji gezek arap geografy Mukaddasiniň işlerinden türkmenleriň bir böleginiň Gyrgyzystanda Çu jülgesinde ýaşandyklaryny tapdym. Türkmenler bir wagtlar häzirki Gyrgyzystanyň çäklerinde ýaşapdyrlar.

Elbetde, Mahmut Kaşgarynyň döwründe türkmenler häzirki Türkmenistanyň çäklerinde hem sebitdäki beýleki oturymly ýerlerde, şeýle hem Merkezi Aziýanyň günbatarynda, Kiçi Aziýada ýaşapdyrlar.

Mahmut Kaşgary Yssyk kölüň ýakasyndaky Barskon obasynda dünýä inse-de, Kaşgarda okuwyny dowam etdiripdir. Şondanam bu lakamy alypdyr. Şondan soň ol tutuş Günbatar türki topragy aýlanyp çykypdyr.

Şonuň bilen birlikde türkmen soltanlarynyň häkimlik edýän topraklarynda bolupdyr. Ol Bagdada baranda, ol ýerde hem syýasy häkimiýet oguazlaryň-seljuklaryň elinde bolupdyr. Şol oguz seljuklary-da ol ýere göçüp baran türkmenlerdi. Şeýlelikde, ol nirede bolsa-da: Ýakyn Gündogarda-da, Kiçi Aziýada-da, Türkmenistanda-da türkmenleriň arasynda bolupdyr.

H. Hally: Onuň ýazan “Diwany lugat at-türk” kitabynyň asyl nusgasy Bagdatda galypdyrmy ýa-da Türkiýede?

T. Çorotegin: Bu örän möhüm pursat. Bagdadam, häzirki Türkiýe-de şol döwürler ägirt uly Osman imperiýasynyň bir bölegidi. Bir wagtlar Kairde-de, Damaskda-da Mahmut Kaşgarynyň işlerini okap bilipdirler. Ýöne biziň döwrümize gelip ýeten çeşme – asyl nusganyň ýüzünden göçürilen golýazmalar. Ol Eýranda göçirilipdir. Soňra bu golýazmany göçüren Damaska getirip, şol ýerde ölüpdir.

Bu golýazmanyň üsti Türkiýeden bolan belli Gündogary öwreniji alym hem dilçi Aly Emiri tarapyndan tötänleýin ýagdaýda açylyp, 20-nji asyryň başlarynda ylmy dolanyşyga girizilipdir.

Ýöne mundan öň, 17-nji asyrda Türkiýede Osman imperiýasy bar wagtynda-da Mahmut Kaşgarynyň işlerini öwrenipdirler, ondan mysal getiripdirler. Şonuň üçin biz köp döwürde, köp nesilleriň alymlaryna ol iş elýeterli bolupdyr diýip bileris.

Ýöne geçen asyryň 15-16-njy ýyllarynda bu golýazma ilkinji gezek Türkiýede çap edilipdir. 90-njy ýylda bolsa Türkiýäniň Medeniýet ministrligi reňkli faksimilede ony çap etdi. Indi ol hemmeler üçin elýeterli.

H. Hally: Siz alym-bilesigeliji hökmünde şol golýazmany gördüňizmi?

T. Çorotegin: Hawa, maňa bu golýazmany elime almak miýesser etdi. Men Stambulda bolup, bu golýazmany öwrendim. Merkezi Aziýanyň bir taryhçysy hökmünde bu çeşmäni öwrenmegiň özüme miýesser edeni üçin, öz ykbalymdan minnetdar.

H. Hally: Elbetde, “Diwany lugat at-türk” örän düýpli iş. Her kimiň ony okap öwrenmäge mümkinçiligi ýok. Muňa ýörite taýýarlyk gerek. Ýöne ony öwrenýän alymlar bar. Olardan birisi hökmünde siziň işleriňizi ýatlap bolar. Siziň bu eserleriňiz hazirki wagt okyjylara elýeterlimi?

T. Çorotegin: Sag boluň. Men 80-nji ýyllaryň ikinji ýarymynda Mahmut Kaşgary barada makalalar toplumuny ýazdym. 90-njy ýylda meniň ol alym baradaky kitabym çykdy. 97-nji ýylda ol has giň görnüşde gyrgyz dilinde çap boldy. Indi bolsa men başgalar hem okap öwrener ýaly, şol kitapdan ençeme materialy rus diline terjime etmegi göz öňünde tutýaryn. Meniň monografiýamyň birnäçe bölekleri türkmen okyjylary üçin-de elýeterli bolar diýip umyt edýärin.
XS
SM
MD
LG