XX asyr türkmen edebiýatynda yz galdyryp giden yazyjylaryň biri hem Berdi Kerbabaýewdir. Döwürdeşleri oňa türkmen edebiýatynyň kerwenbaşysy diýip at beripdler. Ol 1920-30-njy ýyllarda proza žanrynda, kyssada ýazan ilkinji türkmen ýazyjylarynyň biridir. Şu ýylyň 15-nji martynda Berdi aganyň 116 ýaşy doldy.
Berdi Kerbabaýew 1894-nji ýylyň 15-nji martynda Tejen etrabynyň Gowkyzereň obasynda dogulýar. Ol Türkmenistan Ylymlar Akademiýasynyň akademigi, Türkmenistanyň Halk ýazyjysy, Sosialistik zähmetiň gahrymany, Magtymguly baýragynyň laureaty. Onuň galamynyň astyndan "Aýgytly ädim", "Gaýgysyz Atabaý", "Nebitdag", "Suw damjasy – altyn dänesi", "Japbaklar", "Öten günler" ýaly eserler çykdy. Berdi Kerbabanyň kitaplary türkmen edebiýatyndan başga dillere iň köp terjime edilen eserleriň hatarynda durýar.
Garaşsyzlyk döwründe Berdi Kerbabaýewiň adynyň resmi suratda öçürilmegi meni köp oýa batyrýardy. Baryp 1974-nji ýylda dünýeden öten ýazyjynyň prezident Saparmyrat Nyýazowyň öňünde näme etmişi bardyka? Şeýle sowal meniň öňümde mydama keserip durýardy. Haçan-da Saparmyrat Nyýazow Berdi Kerbabanyň edebi-öý muzeýini ýykdyrdanda, men ol sowalyň jogabyna düşünip galdym. Dünýäde diktatorlaryň hemmesi döredijilik adamlaryndan gorkupdyrlar. Sebäbi olar ölensoňlaram öz goýup giden eserleri bilen halkyň arasynda ýaşapdyrlar, halkam şondan güýç-kuwwat alypdyr. Ine, şu duýgynam diktatorlar ýok etmäge çalşypdyrlar. Olar näçe jan etselerem, halkyň hakyky hormatyna mynasyp bolan şahsyýetleri milletiň aňyndan ýok edip bilmändirler. Adolf Gitleriň beýik nemes şahyry Iogann Gýötaniň kitaplaryny ýakdyrmagy, Staliniň höküm süren ýyllarynda Iwan Buniniň, Anna Ahmatowanyň eserleriniň we olaryň atlarynyň tutulmagynyň gadagan edilmegi muňa mysal bolup biler. Tiranlar ýok bolansoň, ol ägirtler ýene öz haklaryna gowuşdylar.
Kerbabaýewiň öý-muzeýiniň ýerleşen ýeri.Saparmyrat Nyýazowam öz "halypalaryndan" sapak alyp, türkmen medeniýetini we sungatyny ýok etmäge girişdi. Halkyň ençeme ýyllap damjalap ýygnan döredijilik baýlygyny 5-10 ýylyň içinde püçege çykardy. Ol türkmene kesekiniň etmedik zyýanyny etdi. Milleti burup, baglap taşlady. Onuň erki dag aşýardy. Ol biziň Berdi Kerbabaýewimizi gözümiziň öňünden aýyrsa-da, ýüregimizden, aňymyzdan ýok edip bilmedi.
Käte ýolum düşse, Berdi aganyň öý-muzeýniň duran ýerine gelýän, boşap galan, eliň aýasy ýaly ýer, 3-4 sany gögerip duran agaç bolaýmasa, başga zat ýok. Indiki zamanyň ýaşlary ony bilýänem däldirler. Ýöne meniň aňymda ol elmydama bar. Mekdep ýyllarymyz biz Berdi Kerbabaýewiň edebi öý-muzeýine giderdik. Mugallymymyz ol ýerde açyk sapak geçirerdi. Bizem edebiýat ummanynyň jümmüşine girerdik.
Çagalyk ýyllarym, kakam meni ýanyndan aýyrmazdy. Ol köp ýerik meni alyp giderdi. 1973-nji ýylda kakam bilen Berdi Kerbabaýewiň öýüne gelenimiz meniň häzirem ýadymda. Berdi agalara 2-3 sapar baranym gowy ýadyma gelýär. Ilki göremde, men Berdi agadan gorkdumam. Daýaw, ak saçly, hasam onuň jontuk gysga murtlary meniň ünsümi çekipdi. Men olar ýaly murtly adamlary diňe kinolarda görýärdim. Onuň sesi hazirem gulagymdan gidenok. Gyrygrak sesi bardy. Berdi aganyň maňa beren ullakan armydy häzirem gowy ýadymda.
Garaşsyzlyk döwründe agyr ýyllar başymyza düşdi. Bir gün tanşym jaň edip, Karl Marks (häzirki Azady adyndaky) kitaphananyň öz fondundaky kitaplaryny satýandygyny habar berdi. Men eglenmän, baryp satylýan kitaplary gördüm. Ol ýerde diňe rus ýa beýleki dilli ýazyjylaň kitabyndan başga-da, türkmen ýazyjylarynyňam eserleri bardy. Kitaplaryň bahasam arzandy, bir muň manatdy, iň gymmady bolsa, 4 müňdi. Men alyp bilen kitaplarymy aldym-da, kitaphanaçy gelniň ýanyna geldim, ol maňa seretdi-de: "Bizem gynanýarys şulary satýanymyza, nädeli-dä, ýokardan görkezme geldi-dä! "Az wagtyň içinde satmaly diýip buýurdylar", ine, indem, deger-degmez baha satýarys" diýip, meniň alan kitaplarymy jemläp, elime berdi. Alan kitaplarymyň arasynda Berdi Kerbabaýewiň 1971-nji ýylda çykan goşgular ýygyndysam bardy. Bu ýygyndydaky goşgulara men öň gabat gelmändim. Ol esasan Berdi aganyň 1950-nji ýyllaryň ortalarynda ýurtda "syýasy doňaklygyň çözülip ugran döwürleri" diýip at alan wagtlar, SSKP-niň XX gurlutaýyndan soň, Staliniň şahsyýet kultunyň ýazgarylýan döwürleri ýazan goşgularydy. Bu goşgular gaty erkin ýazylypdyr. Onda awtoryň içki pikirleri aýdyň görkezilýär. Mysal üçin, ine, awtoryň "Siňek" diýen şygry:
Sen, eý, gep gezdirip, ýürek bulaýan,
Zäher gatma adamlaryň aşyna.
Kimiň murtun, kimiň syrtyn ýalaýan,
Syrtmak salma bigünäleň başyna.
El çekmeseň ýürekbulanç käriňden,
Mahrum borsuň ganatyňdan, periňden!
Elbetde, awtoryň bu şygyrda galdyrýan problemalary, gynansagam, häzirki gün, biziň durmuşymyzda gaty aktual.
Berdi Kerbabaýewiň şol ýyllarda ýazan şygyrlarynyň adaty ýazýan goşgularyndan diňe many däl, eýsem forma taýdanam özboluşly tapawudy bar. "Göterim" diýen şygry, adyndan belli bolşy ýaly, bedinebis häsiýetli adamynyň sypatyny görkezýär.
Ýelginlenip göterilme, göterim,
Bu bolşuň bilen uçmagyň kyndyr,
Idili iş etmän, hetdiňden aşsaň,
Böwen ýaly ýarylmagyň mümkindir.
Çeni ýagşy, garamasaň paşmaga,
Dönersiň bir ýel göteren peşmege!
"Ýaranjaň" goşgusynda awtor ýaranjaň adamlaryň keşbini, häsiýetini ussatlyk bilen beýan edýär.
Ýaranjaň bir açgöz agta,
Ýalynjyrar ýalan, ýalan.
Iýtseň başy ykjam nogta,
Münseň gerşi ýasy palan.
Dürt gerşine, dep garnyna,
Dikgirdär eşek ornuna.
Berdi Kerbabaýewiň durmuş ýoly öwrümli-öwrümli ýodalardan durýar. Ol töhmet belasyndan ejir çeken adamlaryň biridir. Töhmetiň adama salan ýaralaryny ol "Ýeňindedir pyçagy" diýen şygrynda açyk görkezýär.
Ýalan sözläp, dilin süýjüdýänden gaç,
Duzun datma, elwan bolsa saçagy.
Million wada berse, hemmesinden geç,
Ýeňindedir onuň töhmet pyçagy.
Berdi aga ajy günlerem başyndan geçirýär. Ol ömründe üç gezek tussag edilýär. Ilkinji gezek 1919-njy ýylda ak gwardiýaçylar tarapyndan tussag edilen bolsa, 1932-nji we 1937-nji ýyllarda, stalinizmiň pidasy bolýar. Berdi Kerbabaýew töhmetden ýanan ynsandyr. Ol özüniň içki duýgusyny diňe 1958-nji ýylda ýazan "Satlyk dost" diýen şygrynda doly beýan edýär.
Dostum, iýenimiz aýry gitmezdi,
Ynanýardyk bir-birege janymyz.
Hiç-kim bizi dogan däldir öýtmezdi,
Ortadady gazanjymyz, nanymyz...
Bir-birekden aýra düşmek haýypdy.
Ýamanlygy oýlamak-da aýypdy.
Ýyllar ötdi, käsi agramly geçdi,
Sen suslandyň, men dynuwsyz ýüwürdim.
Görnüşimiz, keşbimiz-de degişdi,
Sen gartmaç, men gojalyga ýüz urdum...
Ne döw çaldy?.. Geçipsiň meň daşyma.
Dürli töhmet ýagdyrypsyň başyma!
Samanyň astyndan suwuň goýbermän,
Ýüzbe-ýüz dik durup äşgär aýtsaňdyň,
Assyryn haýynlyk donuna girmän,
Göni durup gursagymdan atsaňdyň.
Ölmi agyr görüp, men “ah“ çekmezdim,
Hyrçym dişläp, ala gözli bakmazdym.
Nämüçin öz dostuň satdyň bir pula?
Belki, özgäň gepine sen gidensiň?
Ýeňsämden iterip, sen güle-güle.
Bal günüňe bataýaryň öýdensiň?
Kalbyň ony niçik kabul etdikä?
Men bilmedim saňa kimden ýetdikä?
Emma ol hak! Atan okuň gös-göni
Islegiňden öteräk-de işledi.
Ýeňsämden penjeläp, südürläp meni
Agzym gum garbadyp, arka taşlady...
Meň bagtyma töhmet buzy tiz eräp,
Özümi dürsedim ýaňadan döräp.
Indi meniň güýç- kuwwatym elimde,
Hemme ýerde maňa dostluk beslenýär.
Sen çaňa bulaşyp, galdyň ýolumda,
Sen ýalylar itden beter pislenýär.
Dostlugy bir pula satan sen elhenç!
Ýüzüňe tüýkürin, görünme-de gaç!
Bu goşgynyň aňyrsynda uly ykbal ýatyr. Berdi aga ony ýaşlyk ýyllarynyň dosty şahyr Garaja Burunowa ýüzlenip ýazýar. Olaryň dostlygy çagalyk ýyllaryndan başlaýar. Ony Berdi Kerbabaýew "Öten günler" atly awtobiografik romanynda giňişleýin beýan edip görkezýär.
Dowamy bar.
Gurbangeldi Töräýew aşgabatly intelligensiýa wekiliniň edebi lakamy. Şu blogda öňe sürlen pikirler hem-de garaýyşlar awtoryň özüne degişli.
Berdi Kerbabaýew 1894-nji ýylyň 15-nji martynda Tejen etrabynyň Gowkyzereň obasynda dogulýar. Ol Türkmenistan Ylymlar Akademiýasynyň akademigi, Türkmenistanyň Halk ýazyjysy, Sosialistik zähmetiň gahrymany, Magtymguly baýragynyň laureaty. Onuň galamynyň astyndan "Aýgytly ädim", "Gaýgysyz Atabaý", "Nebitdag", "Suw damjasy – altyn dänesi", "Japbaklar", "Öten günler" ýaly eserler çykdy. Berdi Kerbabanyň kitaplary türkmen edebiýatyndan başga dillere iň köp terjime edilen eserleriň hatarynda durýar.
Garaşsyzlyk döwründe Berdi Kerbabaýewiň adynyň resmi suratda öçürilmegi meni köp oýa batyrýardy. Baryp 1974-nji ýylda dünýeden öten ýazyjynyň prezident Saparmyrat Nyýazowyň öňünde näme etmişi bardyka? Şeýle sowal meniň öňümde mydama keserip durýardy. Haçan-da Saparmyrat Nyýazow Berdi Kerbabanyň edebi-öý muzeýini ýykdyrdanda, men ol sowalyň jogabyna düşünip galdym. Dünýäde diktatorlaryň hemmesi döredijilik adamlaryndan gorkupdyrlar. Sebäbi olar ölensoňlaram öz goýup giden eserleri bilen halkyň arasynda ýaşapdyrlar, halkam şondan güýç-kuwwat alypdyr. Ine, şu duýgynam diktatorlar ýok etmäge çalşypdyrlar. Olar näçe jan etselerem, halkyň hakyky hormatyna mynasyp bolan şahsyýetleri milletiň aňyndan ýok edip bilmändirler. Adolf Gitleriň beýik nemes şahyry Iogann Gýötaniň kitaplaryny ýakdyrmagy, Staliniň höküm süren ýyllarynda Iwan Buniniň, Anna Ahmatowanyň eserleriniň we olaryň atlarynyň tutulmagynyň gadagan edilmegi muňa mysal bolup biler. Tiranlar ýok bolansoň, ol ägirtler ýene öz haklaryna gowuşdylar.
Käte ýolum düşse, Berdi aganyň öý-muzeýniň duran ýerine gelýän, boşap galan, eliň aýasy ýaly ýer, 3-4 sany gögerip duran agaç bolaýmasa, başga zat ýok. Indiki zamanyň ýaşlary ony bilýänem däldirler. Ýöne meniň aňymda ol elmydama bar. Mekdep ýyllarymyz biz Berdi Kerbabaýewiň edebi öý-muzeýine giderdik. Mugallymymyz ol ýerde açyk sapak geçirerdi. Bizem edebiýat ummanynyň jümmüşine girerdik.
Çagalyk ýyllarym, kakam meni ýanyndan aýyrmazdy. Ol köp ýerik meni alyp giderdi. 1973-nji ýylda kakam bilen Berdi Kerbabaýewiň öýüne gelenimiz meniň häzirem ýadymda. Berdi agalara 2-3 sapar baranym gowy ýadyma gelýär. Ilki göremde, men Berdi agadan gorkdumam. Daýaw, ak saçly, hasam onuň jontuk gysga murtlary meniň ünsümi çekipdi. Men olar ýaly murtly adamlary diňe kinolarda görýärdim. Onuň sesi hazirem gulagymdan gidenok. Gyrygrak sesi bardy. Berdi aganyň maňa beren ullakan armydy häzirem gowy ýadymda.
Garaşsyzlyk döwründe agyr ýyllar başymyza düşdi. Bir gün tanşym jaň edip, Karl Marks (häzirki Azady adyndaky) kitaphananyň öz fondundaky kitaplaryny satýandygyny habar berdi. Men eglenmän, baryp satylýan kitaplary gördüm. Ol ýerde diňe rus ýa beýleki dilli ýazyjylaň kitabyndan başga-da, türkmen ýazyjylarynyňam eserleri bardy. Kitaplaryň bahasam arzandy, bir muň manatdy, iň gymmady bolsa, 4 müňdi. Men alyp bilen kitaplarymy aldym-da, kitaphanaçy gelniň ýanyna geldim, ol maňa seretdi-de: "Bizem gynanýarys şulary satýanymyza, nädeli-dä, ýokardan görkezme geldi-dä! "Az wagtyň içinde satmaly diýip buýurdylar", ine, indem, deger-degmez baha satýarys" diýip, meniň alan kitaplarymy jemläp, elime berdi. Alan kitaplarymyň arasynda Berdi Kerbabaýewiň 1971-nji ýylda çykan goşgular ýygyndysam bardy. Bu ýygyndydaky goşgulara men öň gabat gelmändim. Ol esasan Berdi aganyň 1950-nji ýyllaryň ortalarynda ýurtda "syýasy doňaklygyň çözülip ugran döwürleri" diýip at alan wagtlar, SSKP-niň XX gurlutaýyndan soň, Staliniň şahsyýet kultunyň ýazgarylýan döwürleri ýazan goşgularydy. Bu goşgular gaty erkin ýazylypdyr. Onda awtoryň içki pikirleri aýdyň görkezilýär. Mysal üçin, ine, awtoryň "Siňek" diýen şygry:
Sen, eý, gep gezdirip, ýürek bulaýan,
Zäher gatma adamlaryň aşyna.
Kimiň murtun, kimiň syrtyn ýalaýan,
Syrtmak salma bigünäleň başyna.
El çekmeseň ýürekbulanç käriňden,
Mahrum borsuň ganatyňdan, periňden!
Elbetde, awtoryň bu şygyrda galdyrýan problemalary, gynansagam, häzirki gün, biziň durmuşymyzda gaty aktual.
Berdi Kerbabaýewiň şol ýyllarda ýazan şygyrlarynyň adaty ýazýan goşgularyndan diňe many däl, eýsem forma taýdanam özboluşly tapawudy bar. "Göterim" diýen şygry, adyndan belli bolşy ýaly, bedinebis häsiýetli adamynyň sypatyny görkezýär.
Ýelginlenip göterilme, göterim,
Bu bolşuň bilen uçmagyň kyndyr,
Idili iş etmän, hetdiňden aşsaň,
Böwen ýaly ýarylmagyň mümkindir.
Çeni ýagşy, garamasaň paşmaga,
Dönersiň bir ýel göteren peşmege!
"Ýaranjaň" goşgusynda awtor ýaranjaň adamlaryň keşbini, häsiýetini ussatlyk bilen beýan edýär.
Ýaranjaň bir açgöz agta,
Ýalynjyrar ýalan, ýalan.
Iýtseň başy ykjam nogta,
Münseň gerşi ýasy palan.
Dürt gerşine, dep garnyna,
Dikgirdär eşek ornuna.
Berdi Kerbabaýewiň durmuş ýoly öwrümli-öwrümli ýodalardan durýar. Ol töhmet belasyndan ejir çeken adamlaryň biridir. Töhmetiň adama salan ýaralaryny ol "Ýeňindedir pyçagy" diýen şygrynda açyk görkezýär.
Ýalan sözläp, dilin süýjüdýänden gaç,
Duzun datma, elwan bolsa saçagy.
Million wada berse, hemmesinden geç,
Ýeňindedir onuň töhmet pyçagy.
Berdi aga ajy günlerem başyndan geçirýär. Ol ömründe üç gezek tussag edilýär. Ilkinji gezek 1919-njy ýylda ak gwardiýaçylar tarapyndan tussag edilen bolsa, 1932-nji we 1937-nji ýyllarda, stalinizmiň pidasy bolýar. Berdi Kerbabaýew töhmetden ýanan ynsandyr. Ol özüniň içki duýgusyny diňe 1958-nji ýylda ýazan "Satlyk dost" diýen şygrynda doly beýan edýär.
Dostum, iýenimiz aýry gitmezdi,
Ynanýardyk bir-birege janymyz.
Hiç-kim bizi dogan däldir öýtmezdi,
Ortadady gazanjymyz, nanymyz...
Bir-birekden aýra düşmek haýypdy.
Ýamanlygy oýlamak-da aýypdy.
Ýyllar ötdi, käsi agramly geçdi,
Sen suslandyň, men dynuwsyz ýüwürdim.
Görnüşimiz, keşbimiz-de degişdi,
Sen gartmaç, men gojalyga ýüz urdum...
Ne döw çaldy?.. Geçipsiň meň daşyma.
Dürli töhmet ýagdyrypsyň başyma!
Samanyň astyndan suwuň goýbermän,
Ýüzbe-ýüz dik durup äşgär aýtsaňdyň,
Assyryn haýynlyk donuna girmän,
Göni durup gursagymdan atsaňdyň.
Ölmi agyr görüp, men “ah“ çekmezdim,
Hyrçym dişläp, ala gözli bakmazdym.
Nämüçin öz dostuň satdyň bir pula?
Belki, özgäň gepine sen gidensiň?
Ýeňsämden iterip, sen güle-güle.
Bal günüňe bataýaryň öýdensiň?
Kalbyň ony niçik kabul etdikä?
Men bilmedim saňa kimden ýetdikä?
Emma ol hak! Atan okuň gös-göni
Islegiňden öteräk-de işledi.
Ýeňsämden penjeläp, südürläp meni
Agzym gum garbadyp, arka taşlady...
Meň bagtyma töhmet buzy tiz eräp,
Özümi dürsedim ýaňadan döräp.
Indi meniň güýç- kuwwatym elimde,
Hemme ýerde maňa dostluk beslenýär.
Sen çaňa bulaşyp, galdyň ýolumda,
Sen ýalylar itden beter pislenýär.
Dostlugy bir pula satan sen elhenç!
Ýüzüňe tüýkürin, görünme-de gaç!
Bu goşgynyň aňyrsynda uly ykbal ýatyr. Berdi aga ony ýaşlyk ýyllarynyň dosty şahyr Garaja Burunowa ýüzlenip ýazýar. Olaryň dostlygy çagalyk ýyllaryndan başlaýar. Ony Berdi Kerbabaýew "Öten günler" atly awtobiografik romanynda giňişleýin beýan edip görkezýär.
Dowamy bar.
Gurbangeldi Töräýew aşgabatly intelligensiýa wekiliniň edebi lakamy. Şu blogda öňe sürlen pikirler hem-de garaýyşlar awtoryň özüne degişli.