2025-nji ýyl Merkezi Aziýa sebiti bilen Russiýanyň arasyndaky gatnaşyklar üçin işjeň ýyl boldy: maý aýynda bäş "stanyň" liderleri Kremliň harby güýjüni görkezmek üçin ulanýan Moskwadaky ýubileý paradyna gatnaşdylar; oktýabr aýynda Duşenbede Merkezi Aziýa-Orsýet sammiti geçirildi; soňra rus lideri Bişkege baryp, Kollektiwleýin Howpsuzlyk Şertnamasy Guramasynyň (KHGG) duşuşygyna gatnaşdy we soňra Aşgabada baryp, Türkmenistanyň bitaraplygynyň 30 ýyllygyna bagyşlanan forumda çykyş etdi.
Noýabr aýynda Wladimir Putin Moskwada Gazagystanyň prezidenti Kasym-Jomart Tokaýewi kabul etdi. Tokaýew Amerikanyň paýtagtynda geçirilen Merkezi Aziýa-ABŞ sammitinden bir hepde soň Orsýete geldi, Waşingtonda Gazagystanda we Özbegistanda bilelikde dag-magdan serişdelerini gazyp almak barada ylalaşyk gazanyldy we amerikan tehnologiýalaryny hem-de enjamlaryny satyn almak barada ylalaşyklar baglaşyldy.
Gazagystanyň prezidenti Kasym-Jomart Tokaýew we Russiýanyň prezidenti Wladimir Putin 2025-nji ýylyň 12-nji noýabrynda Kremlde geçirilen resmi duşuşykda. Surat Akorda Telegram kanalyndan alyndy.
Waşingtonda ABŞ-nyň prezidenti Donald Trampy öwüp, çykyş eden Tokaýew Moskwada Orsýet bilen hemmetaraplaýyn strategik hyzmatdaşlyk we ýaranlyk baradaky Jarnama gol çekmelidi — bu ýagdaý Astananyň we beýleki sebit paýtagtlarynyň daşary syýasatynda öwrülişikli hereket edýändigini tassyklaýar.
"Biziň özara gatnaşyk etmeýän ýekeje ýerimiz ýok. Biziň ýurtlarymyzyň arasynda çynlakaý problema ýok" diýip, karýera diplomaty Tokaýew Kremlde aýtdy.
"Mende özümden uly ýoldaşym hökmünde siz bilen paýlaşmaga örän şat boljak käbir pikirlerim we synlarym bar" diýip, Tokaýew özünden bary-ýogy alty aý uly Putine ýüzlenip sözüni dowam etdi.
Merkezi Aziýany öwrenýän günbatar alymlarynyň pikiriçe, Ukraina garşy uruşdan soň Orsýetiň täsiriniň gowşamagy baradaky gürrüňler köplenç ulaldylýar.
2025-nji ýylyň 9-njy oktýabrynda Duşenbede geçirilen Merkezi Aziýa-Russiýa sammitine gatnaşanlar.
"Uruş Orsýetiň täsirini ýok etmedi, ýöne onuň tebigatyny we güýç deňagramlylygyny düýpli üýtgetdi. Orsýet sebitde saklanýar we işjeň bolmagynda galýar" diýip, ABŞ-nyň Pitsburg uniwersitetiniň Dolandyryş we Bazarlar merkeziniň direktory, Merkezi Aziýa boýunça alym Jennifer Brik-Murtazaşwili nygtaýar. "Giň möçberli diplomatiýa - Putiniň Duşenbä, Gyrgyzystana we Türkmenistana saparlary, şeýle hem Merkezi Aziýa liderleriniň Moskwadaky çärelere gatnaşmagy - Orsýetiň öz ähmiýetini we dowamlylygyny görkezmek üçin uly tagalla edýändigine şaýatlyk edýär. Emma bu tagallalaryň özi alamatdyr. Orsýet indi Merkezi Aziýany özüne mahsus zat hasaplap bilmeýär we bir wagtlar has rahat inersiýa esaslanýan gatnaşyklary işjeň dolandyrmaly bolýar".
Bu tendensiýa Kremle tarapdar we Russiýa agalyk edýän döwlet nukdaýnazaryndan seredýän bilermenler tarapyndan hem ykrar edilýär. Rus metbugatynda Syýasy proseslere ekspertler goldawy merkeziniň başlygy Alekseý Ýaroşenkonyň "paradigma üýtgemesi" we daşary syýasat wektoruny sazlamagyň möhümligi barada eden çykyşy sitirlendi.
"Ukrainadaky betbagtçylykly tejribe, eger biz bu ýurtlar bilen gatnaşyk etmesek, duşmanlarymyzyň biziň bähbitlerimize garşy gatnaşjakdygyny görkezdi. Bu, öňki sowet respublikalarynyň Orsýetden hiç haçan çykmajagyna we biziň ebedi ýaranlarymyz boljakdygyna ynanýan paradigmamyzy bozdy. Munuň şeýle däldigini gördük. Bu paradigma üýtgemesinden soň, Orsýetiň daşarky syýasat wektorlarynda postsowet ýurtlaryna gönükdirilen üýtgeşmeleri görýäris. Olary hakykatdanam uzak möhletli hyzmatdaşlarymyza öwürmek üçin köp iş edilmeli" diýip, syýasatşynas aýtdy.
Ýylyň ahyryna golaý Merkezi Aziýa ýurtlarynyň liderleri Ýewraziýa Ykdysady Bileleşiginiň duşuşygyna (Russiýa, Belarus we Ermenistandan başga-da oňa Gazagystan we Gyrgyzystan agza) we GDA-nyň resmi däl sammitine gatnaşmak üçin Orsýete gitdiler. Garaşsyz Döwletler Arkalaşygynyň dekabr aýyndaky sammiti Kreml üçin syýasy durnuklylygyny görkezmek üçin adat boldy. Ukraina garşy uruş, sanksiýalar we Hytaýyň, Günbataryň we sebit oýunçylarynyň täsiri üçin güýçlenýän bäsdeşligiň fonunda Orsýet goňşulary bilen gatnaşyklarynyň gowşamandygyny görkezmäge çalyşýar. Sankt-Peterburg duşuşyklarynda Kreml netijeleri seljerýär we şol bir wagtyň özünde dowamly bolmaga ygrarlydygyny gaýtalaýar.
"Moskwa öz pozisiýasyny berkitmek we isleseňiz, sebitde agalygyny saklamak üçin tagalla edýär. Şol bir wagtyň özünde, Merkezi Aziýa ýurtlary Orsýet bilen gatnaşyklaryň bozulmagyna gyzyklanmaýandygyny aýdyňlaşdyrdylar. Sebitdäki ähli döwletler dürli derejede Moskwa bilen hyzmatdaşlygyna gadyr goýýandygyny, ony möhüm hasaplaýandyklaryny we ony ýitirmek islemeýändiklerini görkezýärler. Käbir ýagdaýlarda, bu Moskwa üçin möhüm faktor bolan sanksiýalaryň daşyndan geçmäge Orsýete kömek etmekligi hem öz içine alýar" diýip, Almatyda ýaşaýan we köp ýyllaryň dowamynda Merkezi Aziýa barada ýazan britaniýaly žurnalist Joanna Lillis belleýär.
ŞERTSIZ GEGEMON DÄL
Şol bir wagtyň özünde, Merkezi Aziýa döwletleri daşary syýasatyny deňagramlaşdyrmaga we beýleki oýunçylar bilen gatnaşyklary giňeltmäge çalyşýarlar. 2025-nji ýylda Gazagystanyň, Gyrgyzystanyň, Täjigistanyň, Türkmenistanyň we Özbegistanyň prezidentleri C5+1 formatynda birnäçe duşuşyklara gatnaşdylar. Aprel aýynda Merkezi Aziýa-Ýewropa Bileleşigi sammiti geçirildi; iýun aýynda Astanada Merkezi Aziýa-Hytaý sammiti geçdi; noýabr aýynda Waşingtonda Merkezi Aziýa-ABŞ sammiti boldy; dekabr aýynda bolsa Tokioda Merkezi Aziýa-Ýaponiýa sammiti geçirildi.
2023-nji ýylda Britaniýanyň "The Economist" neşiri üçin makalasynda Merkezi Aziýa ýurtlarynyň alternatiw hyzmatdaşlar - Hytaý we Günbatar bilen gatnaşyklarynyň güýçlenjekdigini çaklan Joanna Lillisiň belleýşi ýaly, bu, sebitiň Orsýetiň orbitasyndan çykmagy bilen baglanyşykly däl-de, onuň gyrasyna ýakynlaşmak synanyşygy bilen baglanyşyklydyr. "Merkezi Aziýa ýurtlarynyň geçen ýylyň dowamynda Orsýetiň daşyndaky daşarky dünýä bilen köp sanly diplomatik gatnaşyklary, şol sanda ABŞ, Ýewropa Bileleşigi we ýakynda arap dünýäsi we C5+1 sammit formatynda geçirilen sammitleriň özi köp zady aňladýar. Indi C5 formaty Azerbaýjanyň gatnaşmagy bilen C6-a öwrüldi we bu hem köp zady aňladýar" diýip, "Garaňky kölegeler: Gazagystanyň syýasy sahna arkasynyň syrlary" kitabynyň awtory Lillis aýdýar.
Baku noýabr aýynda Merkezi Aziýa klubuna goşuldy: Daşkentdäki sammitde sebit liderlerini bir ýere jemleýän maslahat duşuşyklarynyň formatynyň "Merkezi Aziýa we Azerbaýjan" diýlip üýtgediljekdigi yglan edildi. Sebitiň Günorta Kawkaz ýurdy bilen ösýän hyzmatdaşlygy Moskwany howsala salýar, sebäbi ol Hytaýdan Ýewropa barýan, Hazar deňziniň üsti bilen Russiýanyň daşyndan aýlanyp geçýän Orta koridoryň ösüşiniň Russiýanyň territoriýasyndan geçýän bäsdeş Demirgazyk ýoly arkaly üpjünçiligi azaldýandygyna düşünýär. Azerbaýjan Türkiýäniň iň ýakyn ýaranlarynyň biridir, ol bolsa öz gezeginde Merkezi Aziýada täsirini giňeltmäge gyzyklanýar. Merkezi Aziýanyň bäş döwletiniň üçüsi (Gazagystan, Gyrgyzystan we Özbegistan) Türki Döwletleri Guramasynyň agzalary bolup, Ankara "Türk dünýäsi" ideýasyny öňe sürýän esasy güýç hasaplanýar. Türkmenistan synçy ýurt. Günbatar bilermenleri gurama Russiýa garşy agram hökmünde seredýärler.
Tehas A&M uniwersitetiniň Merkezi Aziýa boýunça bilermeni Edward Lemon sebitdäki hökümetleriň Russiýanyň alternatiwalaryna - ABŞ-na, Hytaýa, Türkiýe, Pars aýlagy döwletlerine we Ýewropa Bileleşigine barha köp ýüz tutýandygyny belleýär. Onuň pikiriçe, sebitara gatnaşyklar hem güýçlenýär.
"Sebitdäki ýurtlar bir wagtyň özünde, tarap tutman, Russiýa, Eýran, Hytaý we ABŞ bilen hyzmatdaşlyk gözleýärler. Elbetde, iň täsirli döwletler hökmünde Gazagystan we Özbegistan garaşlylykdan gaça durmak we bu gatnaşyklary deňagramlaşdyrmak üçin iň gowy orun tutýarlar" diýip, Lemon aýdýar. Brik-Murtazaşwiliniň pikiriçe, Merkezi Aziýa sebiti beýleki oýunçylar bilen hyzmatdaşlyk etmek arkaly hereket etmek üçin has giň mümkinçilik gazanýar.
"Pars aýlagy ýurtlarynyň energiýa, gaýtadan dikeldilýän energiýa we logistika ulgamlaryna maýa goýumlary, esasanam, Orsýetiň syýasy agalygyny gaýtalaman, Merkezi Aziýanyň ileri tutýan ugurlaryna laýyk gelýändigi üçin möhümdir. Köp ugurly daşary syýasat indi diňe ritorika däl; ol indi sebit diplomatiýasynyň merkezi guramaçylyk prinsipi" diýip, amerikan ylmy wekili aýdýar.
Şeýle-de bolsa, Orsýetiň syýasy täsiriniň peselmegi barada gürrüň edilmeýär. Liderler bilen Wladimir Putiniň arasyndaky yzygiderli duşuşyklar - ikitaraplaýyn we Şanhaý Hyzmatdaşlyk Guramasynyň (ŞHG), Kollektiwleýin howpsuzlyk we hyzmatdaşlyk guramasynyň (KHHG) hem-de GDA-nyň çäklerinde - Moskwanyň täsiri indi şertsiz bolmasa-da, sebitiň syýasy we institutsional gurluşyna goşulandygyny görkezýär diýip, Tehas A&M uniwersitetiniň Merkezi Aziýa boýunça bilermeni Edward Lemon belleýär.
"Ukraina çozuş we Gyrgyzystan bilen Täjigistanyň arasyndaky çaknyşyk döwründe KHHG-nyň hereketsizligi Orsýetiň howpsuzlyk kepili hökmündäki abraýyny gowşatdy we oňa garşy negatiw garaýyşlaryň artmagyna getirdi, esasanam Gazagystanda, negatiw duýgular 2017-nji ýylda bolan 5 göterimden 2023-nji ýylda 33 göterime çenli ýokarlandy - muňa garmazdan, umuman, Orsýetiň syýasy täsiri we howpsuzlyk roly möhüm bolmagynda galýar" diýip, Lemon nygtaýar.
"Emma Merkezi Aziýanyň hiç bir döwleti Orsýeti daşlaşdyryp bilmez we her niçigem bolsa, olaryň syýasy, ykdysady we howpsuzlyk hyzmatdaşlygyny saklamaga gyzyklanmasy bar" diýip, Joanna Lillis aýdýar.
2025-nji ýylyň noýabr aýynda Russiýanyň prezidenti Wladimir Putin Gyrgyzistana döwlet saparyny amala aşyrdy we ol ýerde KHHG-nyň sammitine gatnaşdy.
RUSSIÝANYŇ YKDYSADYÝETI HAÝALLAÝAR. GONŞULARYŇ MÜMKINÇILIGI ARTÝAR?
Günbatar bilermenleri bu üýtgeşmeleriň ykdysady ölçeglerine ünsi çekýärler. Duşenbe sammitinde Orsýet iri maýa goýum taslamalaryna gatnaşmagy wada bermedi. Gazagystanda Moskwa 2024-nji ýylda gazanylan ylalaşyklara garamazdan, maliýe kynçylyklaryny bahana edip, Kokşetauda, Semeýde we Ust-Kamenogorskda kömür bilen işleýän ýylylyk elektrik stansiýalaryny gurmak meýilnamasyndan ýüz öwürdi.
Uruş döwründäki tertibe geçenden soň ösen Russiýanyň ykdysadyýeti soňky döwürde haýallaýar we birnäçe çynlakaý kynçylyklar bilen ýüzbe-ýüz bolýar.
Edward Lemon Orsýetiň indi sebitde agalyk ediji daşarky ykdysady oýunçy däldigini aýdýar: soňky iki onýyllygyň dowamynda Hytaý söwda, maýa goýum we karz bermek babatda ondan öňe geçdi. Resmi maglumatlara görä, 2024-nji ýylda sebitiň Moskwa bilen söwda dolanyşygy 45 milliard dollara, Hytaý bilen bolsa 95 milliard dollara deň boldy. "Moskwanyň ykdysady täsiriniň esasy gurallary belli bir ugurlarda — zähmet migrasiýasy (Täjigistanyň, Gyrgyzstanyň we Özbegistanyň ykdysadyýeti, hususan-da, Russiýadan gelýän pul geçirimlerine bagly), energiýada (Gazagystanyň nebitiniň 90 göterimden gowragy Russiýa arkaly daşalýar) we rus kompaniýalarynyň möhüm orny eýeleýän wajyp mineral pudagynda jemlenip galýar" diýip, bilermen belleýär.
Brik-Murtazaşwili uzak möhletde Russiýanyň ykdysady mümkinçilikleri has çäkli bolar diýip çaklaýar. Esasy faktorlar ýaramaz bolmagynda galýar: sanksiýalar, tehnologik izolýasiýa, demografik pese gaçyş we zähmet ýaşyndaky erkek ilatyň uly böleginiň ýitmegi. "Orsýet häzir ykdysadyýetiniň esasy pudaklaryna goldaw bermek üçin Merkezi Aziýadan gelýän zähmete uly bagly. Bu möhüm, ýöne köplenç gözden gaçyrylýan täsir" diýip, ol aýdýar.
Amerikan barlagçysynyň pikiriçe, "bu garaşlylyk Merkezi Aziýa döwletlerine öň ýetmezlik eden gurallary berýär". Orsýet sebitde ykdysady taýdan öz ornuny saklap galmaga ukyply bolmagynda galýar, ýöne geçmişe garanyňda Merkezi Aziýa hökümetleri üçin has amatly şertlerde barha artýar."
Gazagystanyň prezidenti Kasym-Jomart Tokaýew, Russiýanyň prezidenti Wladimir Putin we Özbegistanyň prezidenti Şawkat Mirziýoýew (çepden saga) Gazagystanyň üsti bilen Özbegistana rus gazynyň iberilmeginiň açylyş dabarasynda. Moskwa, 2023-nji ýylyň 7-nji oktýabry.
Şol bir wagtyň özünde, Brik-Murtazaşwili Moskwanyň häzirki täsiriniň ykdysady dinamikadan barha daşlaşyp, howpsuzlyk gatnaşyklarynyň, şahsy diplomatiýanyň we gorky faktorynyň utgaşmagyna esaslanýandygyny nygtaýar: "Orsýet sebitleýin howpsuzlyk ulgamynda iň berk orun eýeleýän oýunçy bolmagynda galýar we postsowet giňişliginde hem durnuklaşdyryjy, hem-de durnuksyzlaşdyryjy hökmünde hereket etmäge taýýardygyny birnäçe gezek görkezdi. Bu ukyp Merkezi Aziýa döwletlerini seresaply hereket etmäge mejbur edýär: olar diňe bir aşa garaşlylykdan däl, eýsem mümkin bolan jogap çärelerinden ýa-da durnuksyzlaşdyrmadan hem gorkýarlar."
UZAK MÖHLETDE NÄME BOLAR?
Russiýanyň Merkezi Aziýada uzak möhletli agalygynyň mümkinçilikleri barada gürrüň edende, bilermenler anyk çaklamalaryň bolup bilmejekdigi barada ylalaşýarlar, ýöne Moskwanyň täsiri henizem çuňňur kök uran gatnaşyklara daýanýar.
Britaniýaly žurnalist Joanna Lillis taryhyň henizem möhüm rol oýnaýandygyny nygtaýar: "Orsýet Merkezi Aziýada birnäçe asyr bäri bar." Bu diňe syýasat we ykdysadyýet bilen baglanyşykly däl, eýsem dil, medeniýet we howpsuzlyk bilen baglanyşykly. Rus dili sebitde giňden ulanylýar.
"Medeni gatnaşyklar bar, soňra maşgala we adamlar arasyndaky gatnaşyklar bar. Sebitdäki köp adamyň Orsýetde garyndaşlary, dostlary we ýakynlary bar" diýip, Lillis aýdýar.
Bu berk baglanyşyk ulgamy Orsýeti beýleki daşarky hyzmatdaşlardan tapawutlandyrýar diýip, ol ynanýar.
"Bu faktorlaryň hemmesi bilelikde Merkezi Aziýa ýurtlarynyň beýleki daşary syýasat hyzmatdaşlary bilen gatnaşyklarynda deňsiz-taýsyzdyr. Hytaý sebit üçin möhüm syýasy, ykdysady we geosyýasy hyzmatdaşdyr, ýöne onuň şeýle derejedäki gatnaşyklary ýok" diýip, Lillis nygtaýar. "Meniň pikirimçe, Merkezi Aziýa ýurtlaryny Russiýa bilen ýakyn gatnaşykda saklaýan zat hut şu: durmuşyň ähli ugurlaryna - syýasata, ykdysadyýete, howpsuzlyk, medeniýete we hatda köp adamlaryň şahsy durmuşyna aralaşan çuňňur, kök uran gatnaşyklar" diýip, Lillis jemleýär. Şeýle-de bolsa, sebitde uzak möhletli demografik we sosial üýtgeşmeler ýagdaýy üýtgedip biler, sebäbi "SSSR-den çykan döwletler üýtgeýär we täze nesiller SSSR-de durmuşyň şahsy tejribesi bolmazdan, sowet geçmişi baradaky ýatlamadan daşda ulalýarlar" diýip, britaniýaly žurnalist belleýär.
"Taryh, geografiýa we jemgyýetçilik gatnaşyklary Orsýetiň dowamly bolmagyny üpjün edýär" diýip, Brik-Murtazaşwili öňe sürýär. "Emma men Orsýetiň häzirki täsiriniň uzak möhletde dowamly boljakdygyna şübhelenýärin. Häzirki wagtda görýän zatlarymyzyň köpüsi strategik täzelenişden has köp taktiki uýgunlaşmany görkezýär."
Brik-Murtazaşwiliniň pikiriçe, sanksiýalaryň, içerki basyşyň we çig malyň önümçiligine hem satylmagyna garaşlylygyň arasynda Orsýet barha üzňeleşip biler.
"Putinden soňky döwürde has çäklendirilen, has saýlama we Merkezi Aziýada öz agalygyny saklap bilmeýän Orsýetiň boljagyny görüp bileris" diýip, ylmy wekil ynanýar.
Ol Orsýetiň sebitde möhüm aktýor bolmagynda galýandygyny, ýöne indi ýeke-täk däldigini we oýnuň düzgünlerini birtaraplaýyn kesgitläp bilmeýändigini sözüne goşýar.
Edward Lemon Orsýetiň täsiriniň çuňňur kök uran tebigaty baradaky pikirler bilen ylalaşýar. Moskwanyň sebitdäki ykdysady roly pese gaçsa-da, onuň howpsuzlyk pozisiýasy deňeşdirme boýunça durnukly bolmagynda galýar. Lemonyň belleýşi ýaly, Orsýet Merkezi Aziýada on sany harby desgany dolandyrýar, sebitdäki ýurtlara ýarag üpjünçiliginiň üçden iki bölegini üpjün edýär we SSSR-iň dargamagyndan bäri geçirilen bilelikdäki harby türgenleşikleriň üçden bir böleginden gowragyna ýolbaşçylyk etdi. Mundan başga-da, Putin ähli sebit liderleri bilen iş gatnaşyklaryny saklaýar we Moskwanyň syýasy proseslere täsiri uly bolmagynda galýar.
"Orsýetiň sebitdäki täsiri geljekki onýyllyklarda ýokary bolmagynda galar. Uzak möhletde, sowet döwründe kemala gelen nesil gidip, syýasy ýolbaşçylar üýtgänden soň, ýagdaý özgerip biler. Şeýle-de bolsa, häzirlikçe Moskwa Merkezi Aziýada möhüm rol oýnamagyny dowam etdirer" diýip, Lemon pikir edýär.